تخلیه آثار تحریم ها و تسهیل کننده های آن
اله مراد سیف / تحریم اقتصادی در هر شرایط و برای هر کشوری با ایجاد محدودیت همراه می باشد . ایجاد محدودیت در عین حال دو اثر همزمان مثبت و منفی با خود دارد . اثر منفی ایجاد مضیقه و فشار بر زندگی شهروندان کشور تحریم شده است . اثر مثبت با این حال فرصتی است که برای صرفه جویی و کاهش وابستگی به کشور تحریم کننده ایجاد می شود .
در اقتصاد ایران اگرچه آثار تحریم ها به وضوح بر زندگی مردم قابل مشاهده است، اما هرچه زمان سپری می شود نوعی سازگاری درونی و نوعی مصونیت در برابر فشار تحریم ها در حال خودنمایی است . به عبارت روشن تر ، سلاح تحریم درحال کُند شدن است و آثار تحریم ها با سازوکار درونی صرفه جویی اجباری در حال تخلیه شدن است . در واقع، نوعی مقاومت درونی در اقتصاد در حال شکل گیری است . در این رابطه سوال اساسی آن است که آیا برای تخلیه سریعتر آثار تحریم ها و کاهش فشارهای آن تسهیل کننده هایی وجود دارد؟
مشخصه بارز اقتصاد ایران در دوران های بعد از ظهور درآمدهای نفتی و مشخصاً از سال ۱۳۵۴ به بعد، وابستگی رو به تزاید اقتصاد و بودجه عمومی به درآمدهای نفتی از یک طرف ، و وابستگی الگوی مصرف به تولیدات خارجی از طرف دیگر بوده است . پدیده ای که با عنوان بیماری هلندی از آن یاد می شود و موجب نوعی صنعت دایی و کشاورزی زدایی در اقتصاد ایران شده است . اما آنچه در شرایط تحریم به صورتی ناخواسته در حال رخ دادن است، کاهش وابستگی بودجه و اقتصاد به درآمد نفت (که با کاهش فروش نفت هم اکنون به یک سوم رسیده است) و نیز کاهش مصرف کالاهای خارجی (با افزایش نرخ دلار) می باشد . هر دو نیز پدیده های مبارکی هستند و باید به عنوان فرصت هایی که از درون تهدیدات تحریم می جوشد غنیمت دانسته شوند . پیام روشن آیه مبارکه « إنَّ مَعَ العُسرِ یُسرَاً» نیز یکی همین می تواند باشد . اما مدیریت اقتصادی در این رابطه چه مسئولیتی دارد؟
واقعیت آن است که در دوران تحریم ها مدیریت اقتصادی می توانست سنجیده تر عمل کرده و اقدامات به هنگام تری انجام دهد تا مردم فشار و سختی کمتری از تحریم متحمل شوند . متاسفانه در برخی موارد مدیریت داخلی نتوانست از بروز آثار تحریم ها جلوگیری کند و مردم مستقیماً آماج دشمن در جنگ اقتصادی تمام عیار امریکا قرار گرفتند. برای آینده می باید این نقیصه جبران شود . اقداماتی که می تواند به عنوان تسهیل کننده برای تخلیه آثار تحریم ها مورد استفاده واقع شود به قرار زیر است :
• ایجاد شرایط ثبات نسبی مهم ترین وظیفه مدیریت اقتصادی در شرایط جنگ اقتصادی است . اگر ثبات نسبی در محیط اقتصادی ایجاد شود، سازوکار دورنی اقتصاد فرصت ترمیم لازم را برای تطییق اقتصاد با شرایط جدید فراهم خواهد ساخت . کاهش اجباری مصرف هم در بخش عمومی و هم در بخش خصوصی بخشی از این سازوکار ترمیم است که در نهایت موجب کاهش وابستگی بودجه و اقتصاد به درآمد نفت و تولیدات خارجی خواهد شد.
• حمایت از تولید داخلی به ایجاد فرصت برای جایگزینی محصولات داخلی با کالاهای خارجی کمک خواهد کرد و تسهیل کننده این فرایند خواهد بود . همزمان، انضباط بخشی به صادرات غیر نفتی که در شرایط افزایش نرخ ارز مزیت قیمتی پیدا کرده است، برای رونق بخش به تولید داخلی از یک طرف و تنوع بخشی به منابع ارزی کشور از طرف دیگر مهم و اساسی است . ظرفیت های تولید شکل گرفته در سالهای گذشته در برخی تولیدات صنعتی هم اکنون این پتانسیل را دارد که پای کار آورده شود. از جمله کشور ما هم اکنون در تولید برق ، تولید فولاد ، تولید سیمان ، تولیدات پتروشیمی و بسیاری از رشته های دیگر ظرفیت صادراتی قابل توجهی دارد و کشورهای منطقه هم نیازمند این مازاد تولید داخلی هستند . دیپلماسی اقتصادی می تواند این ارتباط را برقرار کند .
• اجرای سیاست های معطوف به رونق تولید مانند بازنگری در روش مالیات ستانی ، تسهیل شرایط بانکی و بهبود محیط کسب و کار برای تولیدکنندگان از دیگر تسهیل کننده های فرایند فرصت سازی از تحریم می باشد .
• حمایت از اقشار آسیب پذیر برای جلوگیری از کاهش فشار تحریم ها بر وضعیت معیشتی مردم از الزامات اساسی ایجاد تاب آوری اجتماعی در برابر تحریم می باشد .
• مقابله با سوء استفاده کنندگان از شرایط تحریم (که در صورت غفلت از آن می توانند تشدیدکننده آثار تحریم ها باشند) از الزامات اساسی برای قابل تحمل کردن فشارهای تحریم و ایجاد فرصت برای تخلیه فشارهای تحریم می باشد .
• برنامه ریزی برای ایجاد تنوع اقتصادی و جایگزینی فعالیت هایی مانند گردشگری ، ترانزیت و اقتصاد دانش بنیان به جای تولید و صادرات نفت خام در شرایط تحریم اقتصادی هم لازم و هم ممکن می باشد و در شرایط تحریم انگیزه بیشتری برای آنها وجود دارد . لذا این فرصت را نیز نباید از دست داد . در کنار کاهش اجباری سهم نفت در اقتصاد ، مفهوم درست تر کاهش وابستگی به نفت نیز تنوع بخشی به اقتصاد ملی است که در دوران وفور درآمدهای نفتی به طور معمول فراموش می شود .
• نکته مهم دیگر در بهره برداری از فرصت های تحریم آن است که دولت ها مراقبت کنند جایگزین حضور مردم در اقتصاد نشوند . اگر فشار تحریم ها اقتصاد ملی در قبضه تسلط دولت قرار دهد، بزرگترین ضربه را به آینده اقتصاد ملی زده است . لذا ، اگرچه مدیریت دولت می باید بسیار پر رنگ در شرایط تحریم دیده شود ، لیکن همه هنر دولت در این خواهد بود که فرصت نقش آفرینی به مردم داده و خود هدایت کننده و تسهیل کننده در اقتصاد باشد . از این جهت ، فرصت دیگری که در شرایط تحریم می تواند خلق شود پی ریزی اقتصادی مردم بنیان است که مشارکت حداکثری مردم را به نمایش می گذارد و الگوی مطلوبی از اقتصاد مقاومتی را ارائه می دهد .